مسجد جامع كبود ايروان ، ارمنستان

مسجد جامع كبود ايروان ، ارمنستان
رايزني فرهنگي سفارت جمهوري اسلامي ايران در ايروان

در كشور ارمنستان به همت و تلاش سفارت جمهوري اسلامي ايران ، مسجدي بازسازي و احيا شده است ، كه چشم هر بيننده اي را خيره مي كند . اين مسجد كه به مسجد جامع ايروان معروف است ، يكي از برزگترين مساجد منطقه قفقاز مي باشد كه در دوران حكومت كمونيستي به دست فراموشي سپرده شد ، و حدود 70 سال در شهر ايروان همچون نگيني در زير انبوه غبارها مدفون گرديد. استقلال ارمنستان ، وسيله اي براي برقراري روابط جمهوري اسلامي ايران با اين كشور شد . سفارت جمهوري اسلامي ايران طي ملاقاتهاي مكرر با مقامات و مسئولان اين كشور ، زمينه هاي واگذاري ، احيا و بازسازي اين بناي زيباي اسلامي معماري ايراني را فراهم كرد .

پيشينه مسجد
بر اساس مدارك موجود در موزه ها و اسناد ملي ارمنستان ، در شهر ايروان حدود هفت تا هشت مسجد و تعدادي بناهاي ديگر اسلامي و مذهبي به وسيله مسلمانان احداث شده بود ، كه اكثر آنها به دليل شرايط ناشي از تغيير و تحولالت سياسي و نظامهاي دولتي . مورد بي توجهي يا تخريب كامل قرار گرفتند و از بين رفتند . در سفرنامه مادام دلانوا ، تصويري از يك مسجد در شهر ايروان ديده مي شود ،كه هر چند مسجد جامع نيست ، ولي دلالت بر وجود مساجد ديگر در اين شهر مي كند .
در بين اين مساجد و بناها فقط يك مسجد به نام مسجد جامع ايروان يا مسجد كبود كه بعضا به مسجد خاني نيز مشهور مي باشد ، به علت استفاده آن براي مدتي به عنوان موزه تاريخ ايروان و تاريخ طبيعي ارمنستان ، از خطر نابودي كامل در امان ماند . هر چند در طول مدت بهر برداري از مسجد به عنوان موزه ، كمترين اقدامي براي بازسازي آن صورت نگرفت ، اما همين امر باعث شد تا اين مكان مقدس دچار تخريب گردد ، و چارچوب و كالبد اصلي آن حتي به صورت نيمه مخروبه باقي بماند . اما مساجد ديگري همچون : مسجد تپه باش ( ساخت 1678 م ) مسجد جعفر ( ساخت 1898 م ) و مسجد سر تپه ( ساخت قرن 18 م ) وديگر بناهاي اسلاميي ، كاملا ويران شدند . بر ساس شواهد موجود بويژه مطالب قيد شده در كتيبه هاي مسجد جامع ، اين مكان به دستور حسين علي خان ،والي شهر ايروان ، در سال 1170 ه.ق / 1765 م مصادف با اواخر سلسله زنديه تاسيس شد . اين شخص در نيمه دوم قرن دوازدهم . بيگلر بيگي يا امير اميران شهر ايروان بود .

در كتاب گلشن مراد ، تاليف ابوالحسن غفاري كاشاني ، كه به نوعي به اوضاع و احوال روزگار كريم خان پرداخته است ، به نسبت قاجاريه اشاره مي كند ، و بيان مي دارد كه اين طايفه در اوايل دولت صفويه ، در گنجينه و ايروان مي زيستند . در همين كتاب در بيان وقايع سال 1175 ه.ق ، از حسين علي خان به عنوان بيگلر بيگي شهر ايروان نامبرده شده . كه همان باني مسجد جامع است . عكسها و تصاوير گرداوري شده از موزه تاريخ شهر ايروان و اداره آرشيو ارمنستان ، نشان ميم دهد كه مسجد جامع ايروان تا سال 1330 ه.ق ، همچنان فعال بود ، و در انن طلاب به فراگيري علوم ديني و مسلمانان به انجام دادن اكور مذهبي مشغول بودند . اينن مسجد در فاصله سالهاي 1907 تا 1910 م / 1325 تا 1328 ه.ق ، يك بار بازسازي شد ، كه همزمان با آغاز جنگ جهاني اول و متعاقب آن بر روي كار آمدن نظام كمونيستي در روسيه و همچنين سياست دين ستيزي بود ؛ به طوري كه بر اثر بي توجهي و خسارات وارده ، موجبات متروك و مخروبه شدن آن فراهم آمد .
اين عامل در كنار سياستهاي جديد دولت كمونيستي شوروي در خصوص اجراي طرحهاي عمرانيي و شهري ، همچون طرح جامع شهر ايروان و احداث خيابانهاي جديد ، بويژه در كنار ضلع شمال غربي مسجد كه در حال حاضر ورودي اصلي آن مي باشد ، موجب تخريب و از دست رفتن كامل قسمتي گرديد ؛ بهه طوري كه تنها راه ورود از بين رفت ، و تبديل به دهليز تنگ و باريكي شد .
در دو طرف آن نيز مغازه هاي و اماكن تجاري تاسيس شد تا جايي كه در نگاه اول به هيچ عنوان اين سراشيبي و دهليز باريك ، به عنوان ورودي مسجد شناخته نمي شد .

علاوه بر تمام اين مسائل ، بر اثر اجراي طرح جامع شهر ايروان ، كف گذرها و كوچه هاي اطراف نيز بي از دو متر بالا آمد . به اين ترتيب ،مسجد ، موجب فرسايش شديد قسمتهاي داخلي عمارت از جمله : ديوارها ، طاقها و حجره هاي واقع در شرق و غرب آن شد .
شدت رطوبت و بارندگي زياد ، موجب شد تا بر ديوارها و پشت بامهاي مسجد ، انواع گياهان و حتي درختچه هاي كوچك و بزرگ ريشه بدوانند تا جايي كه همه كارشناسان بر اين عقيده بودند كه با وجود چنين رطوبت و ويراني . بايستي ساختمان كاملا تخريب و از نو ساخته شود مكه با خواست و لطف خداوند و ننظر امير مومنان كه جاي جاي اين مسجد نام مقدسشان را بز سينه دارد ، عمارت پا برجا باقي ماند و بازسازي گرديد.

مشخصات مسجد
مسجد جامع ايروان با مساحتي برابر با 7 هزار متر مربع و در ابعاد 100 در 70 متر ، 28 حجره دارد ، كه تعداد آنها در هر طرف حياط مسجد ، 14 حجره است .
ابعاد صحن داخل مسجد ، 70 در 50 متر است ، و تنها مناره آن واقع در ضلع جنوب شرقي ، از كف زمين 24 متر ارتفاع دارد . گنبد مسجد ، رنگيي كبود دارد كه احتمالا علت نامگذاري اين مكان مقدس است .
روند باز پس گيري ، احيا و نگهداري مسجد
پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي و اعلام استقلال و تاسيس جمهوري در اين كشور در سال 1991 م ، جمهوري اسلامي ايران از اولين كشورهايي بود كه استقلال ارمنستتان را به رسميت شناخت . متعاقب با آغاز ارتباطات سياسي ، اقتصادي و فرهنگي ميان دوكشور ، قراردادي نيز درباره مرمت و باز سازي فرهنگي ميان دوكشور ، قرار دادي نيز درباره مرمت و بازسازي مسجد كبود و واگذاري آن به سفارت ج . ا.ا. ، جهت بهره برداري فرهنگي در تاريخ 13 اكتبر 1995 م / 21 مهر 1374 به امضا رسيد.
مسئوليت اجرايي عمليات بازسازي به بنايد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامي ، و وظيفه نظارت ، تحقيق و تهيه طرح بازسازي و مرمت آن ، به كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي واگذار و عمليات بازسازي عملا از 26 مرداد 1375 آغاز شد .
اين عمليات تا سال 1377 ادامه پيدا كرد . بعد از آن ، عملا جريان كار متوقف گرديد و ضلع شمال غربي مسجد كه بنا بر اصل طرح ، درب اصلي و حسينيه شمالي بايستي در آنجا بازسازي مي شد ، نيمه تمام باقي ماند . همزمان براي فعال بودن اين مكان مقدس ، هيئت امنايي تشكيل گرديد كه به رغم مشكلات موجود ، با كمك ايرانيان متعهد ، به امور مسجد رسيدگي گرديد و كليه مراسم مذهبي در آن اجرا شد.
در تابستان 1378 با شروع كار رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در ايروان ، مسئوليت نظارت و نگهداري مسجد با هماهنگي كه بين روساي سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي و بنياد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامي وقت به وجود آمد ، به عهده سارمان فرهنگ و ارتباطات واگذار شد .
از آن پس نيز ايجاد فضاي سبز حياط ، مرمت حوضچه و باغچه دروني مسجد ، تعمير فضاي پشت مسجد و محيط بيروني اطراف مسجد ، ادامه بازسازي درب اصلي و دو مغازه در خيابان ماشتوتس ( در حال بازسازي ) را اين سازمان با همكاري سفارت جمهوري اسلامي ايران و بنياد مستضعفان ادامه داده اند .
مراحل بازسازي و مرمت كلي مسجدد نيز كه از سوي بنياد مستضعفان و جانبازان انجام شد ، به دليل خسارات بسيار زياد وارده در طي صد سال گذشته ، در چندين مرحله و به ترتيب ذيل به پايان رسيد :
1. مرحله تهيه طرح نجات بخشي و بازسازي
2. مرحله اجراي عمليات خاكبرداري و تخليه مسجد از بقاياي موزه ها و مغازه ها
3. مرحله مرمت نقاط آسيب ديده و تعمير آنها
فعاليتهاي فرهنگي انجام شده در مسجد جامع
از جمله فعاليتهاي فرهنگي انجام شده در مسجد ، تاسيس كتابخانه ، برگزاري كلاسهاي فارسي و بر پاييي نمايشگاه دائمي عكس است . كتابخانه مسجد جامع از تاريخ 27/7/77 با كار جمع آوري و كلاسه بندي كتابها با سيستم كتابخانه اي ، كار خود را شروع كرد و در تاريخخ 17 /12 /77 به صورت رسمي افتتاح شد . در حال حاضر ، اين كتابخانه بيش از 7 هزار جلد كتاب را در خود نگهداري مي كند كه از آن جمله مي توان كتابهاي : فرهنگ ، ادبيات ، رمان ، كودكان ، تاريخ ، معارف و علوم سياسي را نام برد . همچنين در كنار امور كتابخانه اي ، اين مسجد آرشيو نوارهاي ويدئويي و ضبط صوت نيز دارد كه در حال حاضر بيش از 500 حلقه فيلم و حدود 400 حلقه نوار صوتي ، در آن موجود است . نوارهاي فيلم آرشيو كتابخانه مسجد جامع ، به فيلمهاي : سينمايي ، سريالهاي ايراني ، كودكان ، ايران شناسي و مراسم مختلف برگزار شده ، تقسيم مي شود . نوارهاي صوتي نيز از نوارهاي موسيقي ، موزيك ،كودكان و مذهبي تشكيل شده است . اين كتابخانه هم اكنون 120 عضو دارد ، كه بيشتر آنان را دانشجويان ارمني رشته زبان فارسي تشكيل مي دهند . بقيه اعضا ، از دانشجويان ايراني ، تجار فارسي و ماموران اعزامي به ايروان مي باشند .
نمايشگاه دائمي عكس مسجد جامع ايروان ، در چهار حجره از حجره هاي مسجد ايجاد شده است ، كه شامل عكسهاي قديم و تاريخي مسجد ، و همچنين عكسهاي مربوط به بازسازي واحياي ان مي باشد . ضمنا ، يك حجره نيز از اين چهار حجره به عكسهايي از كليساهاي ارامنه در ايران اختصاص يافته است ، كه گردشگران ارمني و خارجي از آن بازديد مي كنند .
همچنين ، سسه حجره نيز ويژه كلاسهاي فارسي است ، كه دانش آموزان زبان فارسي در اين كلاسها همه روزه از ساعت 14 تا 20 ، مشغول فراگيري زبان فارسي هستند .
از جمله فعاليتهاي مهم ديگر مسجد ، تشكيل مراسم مذهبي در روزهااي اعياد و عزاداري است ، كه جمع كثيري از ايرانيان در آن شركت دارند .

برگزاري مراسم در مسجد
دهه محرم بادعوت روحانياني از ايران ، مراسن عزاداري و سينه زني برقرار مي شود . همچنين ، مراسم اطعام تقريبا در همه اين ده شب برگزار مي گردد . در ماه مبارك رمضان نيز با استفاده از مبلغان اعزامي ، مراسم رمضان با شكوه هر چه تمامتر برگزار مي شود.
ضمنا ، در اين مسجد هر شب جمعه ، دعاي كميل نيز برگزار مي شود كه با حضور ايرانيان حاضر در ارمنستان ، حالت روحاني خاصي را دارد .
در پايان ، از همه مسئولان و افراد خير خواهي كه در اين گونه امور همواره پيشقدم بوده اند ، دعوت مي كنم تا در پايان رساندن تعميرات ايين مكان مقدس و روشن نگاه داشتن چراغهاي اين مسجد ، ما را ياري كنند.

وارطان داوتیان