زلزله قابل پیش بینی نیست / محققان بدنبال کشف راهکار

اختصاصی مهر

زلزله قابل پیش بینی نیست

محققان بدنبال کشف راهکار

ساری - خبرگزاری مهر: یک کارشناس ارشد مسائل بحران و زمین لرزه گفت: از میلیون‌ها زلزله‌ کوچک و بزرگ، تعداد زلزله‌هایی که بشر توانسته قبل از وقوع با پیش بینی اجمالی از تلفات آن بکاهد به تعداد انگشتان دست هم نمی رسد.

به گزارش خبرنگار مهر، کمتر کسی در جامعه وجود دارد که علاقه‌ به دانش و تجربه‌ بشری در پیش‌بینی زلزله نداشته باشد در عین حال پیشرفتهای حاصله در زمینه‌ زلزله‌شناسی موجب کسب اطلاعات و آگاهی‌های ارزنده‌ای در مورد چگونگی وقوع زلزله، علائم قبل، بعد و همراه با آن شده است.
هر چه زمان پیش می‌رود، شناخت انسان از وضعیت زمین و داخل آن، به کمک وسایل و تجهیزات نیز افزایش می‌یابد. آگاهی انسان از علائم قبل از وقوع زلزله، این امید را به وجود آورده که روزی بتواند با پیش بینی زمان، محل وقوع و بزرگی همه‌ زلزله‌ها از خسارات جانی و مالی آن بکاهد.

پیش‌بینی موفقیت‌آمیز زلزله سال 1975 در منطقه‌ های چانگ چین نور امیدی در راستای تحقق این آرزوی بزرگ بشریت بوده است. گرچه پیش‌بینی‌های ناموفق متعدد بعدی تا حدودی از خوش‌بینی اولیه کم کرده و تبعات اجتماعی و اقتصادی ناگوار چند مورد پیش‌بینی ناموفق، در جنوب کالیفرنیا در سال 1976 و در پرو در سال 1980 موجب بروز تردید‌هایی در سودمندی پیش‌بینی زلزله، به ویژه در نزد مهندسین زلزله شد.
کارشناس ارشد مدیریت بحران و مسائل زمین لرزه در ین رابطه در گفتگو با خبرنگار مهر اذعان داشت: روز به روز روش‌های پیش بینی زلزله توسط کارشناسان بهتر شده و کارشناسان در انتظار تکنیک های جدید‌تر و دقیق‌تر هستند تا به کمک آنها بتوانند با اطمینان بیشتر، زمان، محل و همینطور شدت و قدرت زلزله های محتمل آنرا پیش‌بینی نمایند.
بهزاد پورمحمد افزود: با تحقق این مهم مردم می‌توانند در محل‌های ایمن قرار گرفته و ضمن آمادگی لازم در تمامی زمینه‌ها قبل از زلزله خسارات مالی و جانی آن را نیز به حداقل ممکن برسانند.
به گفته وی، با پیش‌بینی دوره‌ بازگشت هر زلزله به مهندسین طراح کمک می شود تا ابنیه‌ فنی را به صورت مناسب و اقتصادی‌ تر در برابر زلزله طراحی و محاسبه نمایند.
آنچه که در یک پیش بینی قاطع در خصوص وقوع زلزله مهم است، تعیین سه پارامتر مهم زمان وقوع، مکان و بزرگی یک زلزله است. هرچند که بر اساس دانش و تجربه بشری بخصوص در سال های اخیر اقدامات خوبی در خصوص مکان و بزرگی زلزله صورت پذیرفته است، ولی در خصوص این پیش بینی‌ها هم قطعیت کاملی وجود نداشته است.
پیش‌بینی زلزله و تجربه بشری
در طول دهه‌ 60 میلادی، با وجود تحقیقات گسترده و مشاهدات عینی بی‌شمار در مورد چندین زلزله، حتی برای زلزله شناسان پیش‌بینی زلزله امری ناشناخته به حساب آمده بود.
به تدریج متخصصین زلزله‌شناسی از وجود وقایع معینی که قبل از وقوع زلزله رخ می‌داد، آگاه شدند. کارشناسان ژاپنی، اولین کسانی بودند که با مسئله‌ پیش بینی زلزله به طور اصولی و با تشکیل کمیته‌ پیش‌بینی زلزله، برخورد کردند.
در سال 1967 توجه به مسئله‌ پیش‌بینی زلزله در شوروی سابق با انتشار مقاله‌ ساوارانسکی آغاز شد و در همین زمان دولت چین نیز سرمایه گذاری در مورد چند پروژه در این زمینه را در برنامه‌ی خود قرار داد.
در دسامبر 1974، علائمی حکایت از وقوع زلزله در اطراف شهرهای چانگ در شرق کشور چین داشت که پیش بینی زلزله با استفاده از نوعی آمارگیری از پاره‌ای علائم و برخی واکنش‌های حیوانات انجام پذیرفت.
دو ماه بعد در فوریه‌ 1975 دوباره در این منطقه از چین مردم را از وقوع زلزله با همین علائم آگاه کرده ولی مردم رغبتی به ترک شهر و خانه‌های خود نداشته و آن علائم را مانند قبل اشتباه تصور کردند.
در این روش پیش‌بینی، مسئولان از مردم خواسته بودند که رفتار غیرعادی حیوانات را مرتباً گزارش داده و وقتی در یک بازه‌ زمانی، رفتار غیرعادی حیوانات بیشتر شد، احتمال داده شد در صبحدم زلزله‌ای بیاید، ولی زلزله‌ای اتفاق نیفتاد.
موفقیت‌های پیشگویی زلزله توسط چینی‌ها در آن سالها (سال 1975) مربوط به شرکت زیاد مردم چین در این کار بود. برای این منظور علاوه بر زلزله‌شناسان و انسان‌های معمولی، معلمان، دانش آموزان و افراد گارد سرخ چین حدود 10 هزار نفر متخصص حرفه ای و هزار نفر غیرمتخصص و آماتور نیز در این کار نقش داشته اند.
برای این منظور و جهت رسیدن به هدف، لرزش های زمین روی زلزله‌ سنج های ساده ثبت شده و تغییرات خصوصیات الکتریکی رادن و حرکات خاک اندازه گیری می‌شد. در آن زمان ظرف دو سال از 31 مورد پیش بینی زلزله در چین 18 فقره صحیح و هفت مورد مشکوک و شش مورد غلط از آب در آمده بود.
پورمحمد با بیان اینکه چینی ها در روش‌های خود شواهد اصولی و غیراصولی مانند حرکات جانوران و حرکات آب های سطحی زیرزمینی را مورد توجه قرار می دهند افزود: آنها در زمین لرزه ها متوجه شدند که از برخی حیوانات قبل از زلزله حرکات عجیب و استثنایی سر می‌زند.
در این روش چینی‌ها علم زلزله‌شناسی و زیست‌شناسی را با هم ادغام کرده و پدیده‌های مجهول و حتی اسرارآمیز مانند حرکت جانوران نیز در این کار برای آنها با اهمیت تلقی شده بود.
هم اکنون با توجه به انتشار امواجی با فرکانس‌های مختلف از مرکز زلزله وانتشار آنها در جهات مختلف و مشاهده‌ آن در لرزه‌ نگارها به وجود امواجی مافوق صوت و مادون صوت پی برده شده است. این دو مورد از امواج به صورت صدا برای انسان قابل شنود نبوده، ولی بسیاری از حیوانات قادر به شنیدن آن هستند.
بهزاد پورمحمد بیان داشت: در زلزله و سونامی مهیب سال 1383 سوماترای اندونزی، فیل‌هایی که مورد استفاده‌ گردشگران بودند، به طور ناگهانی قبل از وقوع زلزله به سمت کوهستان‌ها فرار کرده و همین امر باعث شد، جان افراد بسیار زیادی نجات داده شود.
مدیرکل اسبق بازسازی و حوادث غیرمترقبه مازندران افزود: یکی از جدید‌ترین عکس‌العمل رخ داده‌ توسط حیوانات قبل از وقوع، مربوط به زلزله ‌13 اردیبهشت سال 1387 در ایالت سیچوآن چین بود که هزاران قورباغه حدود دو هفته قبل از وقوع زمین‌لرزه، از مرداب‌ها به داخل شهر هجوم آورده بودند ولی متأسفانه چینی‌ها، علی‌رغم تجربیات زیاد در این خصوص به این امر توجهی نکرده و وقوع زلزله‌ای مهیب، باعث مرگ بیش از 80 هزار نفر در این کشور شد.
وی خاطر نشان کرد: پاسکال برنارد زلزله‌شناس پاریسی معتقد است که حیوانات به دلیل تغییرات در آبهای زیرزمینی، هوا و حساس بودن به خرده لرزه‌ها امکان پیش آگاهی نسبت به رخداد زلزله‌های بزرگ را دارند.
وی گفت: یونانی‌ها نیز از سال 1983 با استفاده از جریانات تلوریک یا جریانات طبیعی زمین و بررسی دقیق تغییرات این جریانات توسط دستگاه‌های مخصوص در مناطق زلزله‌خیز، توانسته اند نتایج خوبی بدست آورده و وقوع زلزله را بین شش ساعت تا شش روز قبل پیش‌بینی نمایند ولی این روش نیز هنوز به تنهائی مورد قبول دانشمندان نیست.
پورمحمد افزود: اصولی‌ترین و مطمئن‌ترین عاملی که به عنوان پیش‌آگاهی یک زلزله تلقی می‌شود، مربوط به تغییر شکل نسبی زمین قبل از وقوع زلزله است.
وی یادآور شد: اکثر زلزله‌های بزرگ، در اثر شکستن ناگهانی بخشی از پوسته‌ جامد زمین که مانع از حرکت آزاد صفحات تشکیل دهنده پوسته شده اند، به وقوع می‌پیوندد. بر اساس این فرضیه نقاط مشخص در روی زمین به طور طبیعی نسبت به یکدیگر تغییر مکان نسبی دارند و هر چه به زمان شکستن سنگ‌های داخلی نزدیکتر شده، در وضعیت این تغییر مکان‌ها، دگرگونی‌هایی رخ می‌دهد.
از دیگر علائم نزدیک بودن زمان وقوع زلزله، تغییراتی است که در وضعیت آب های زیرزمینی به وجود می‌آید، این تغییر در اثر کاهش یا افزایش فشار حفره‌ای خاک بوده و به پایین رفتن سطح آب داخل چاه‌ها یا فوران آب از داخل آنها و یا خشکیدن پاره‌ای از چشمه‌ها یا جاری شدن آب از نقاطی که قبلاً خشک بوده منجر می‌گردد. به عنوان مثال در زلزله ‌12 می 2008 سیچوآن چین، آب یک تالاب در شهر انشی، 17 روز قبل از زلزله در مدت چند ساعت ناپدید شد.
علاوه بر تغییر در وضعیت آبهای زیرزمینی، تغییر در فشار حفره‌ای خاک‌ها موجب فرو رفتن یا برآمدن قسمت‌هایی از زمین نیز می‌شود.
تغییر دمای زمین و خروج گازهای مختلف از آن که سبب آتشفشان و تغییرات شیمیایی در آب چشمه ها می‌گردد، می‌تواند از آثاردیگر وقوع زلزله باشد.
در تجربه‌ای دیگر نیز کارشناسان سعی کرده‌اند، از روی علائم جوی زمین و تغییرات فیزیکی و شیمیایی، وقوع زلزله را پیش‌بینی کنند که قبل از وقوع زلزله تغییرات شدیدی در ترکیب شیمیایی آبها و گازهای طبیعی رخ می‌دهد. کشش گسترده و لرزشی که قبل از تکان‌های زیرزمینی پدید می‌آید، فلوئور اورانیوم و گاز‌هائی نظیر رادون، هلیوم و آرگون را به داخل آب‌های زیرزمینی می‌راند و میزان آن در آبها به سه تا چهار برابر مقدار معمولی خود می‌رسد، این امر هنگام وقوع زلزله 1966 تاشکند و زلزله 1970 داغستان توسط دانشمندان شوروی سابق گزارش شده بود.
از علائم و شواهد دیگر پیش‌بینی زلزله، افزایش تعداد زلزله‌های کوچک بوده که با ثبت آنها، بررسی بزرگی، تکرار و ازدیاد آنها در یک منطقه مشکوک، می‌توان وقوع زلزله‌ی بزرگتر را پیش بینی کرده است.
در حال حاضر بیشتر کشورهای زلزله خیز از جمله ایران، مراکز تحقیقاتی خود را در زمینه‌ یاد شده، پیرامون پیش‌بینی زلزله تقویت کرده که از آن جمله می‌توان به توسعه‌ مراکز و ایستگاه‌های محلی لرزه‌نگاری توسط موسسه‌ ژئوفیزیک دانشگاه تهران در برخی استان‌های لرزه خیز کشور اشاره کرد.
به گفته پورمحمد، تشکیل مرکز مطالعات پیش‌نشانگرهای زلزله در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران از سال 1384، متشکل از متخصصین ومحققین علوم مختلف که در قالب کارگروه‌های تخصصی را می‌توان از دیگر اقدامات قابل ذکر در ایران نام برد.
امروزه کشور ژاپن پیشرفته ترین سیستم پیش بینی زلزله را در اختیار دارد، در حدود 70 نقطه‌ مختلف ژاپن، دستگاه‌هایی نصب شده که مقدار جاذبه، مغناطیس، تغییر شیب زمین و تغییرات پوسته‌ زمین را به مرکز آژانس هواشناسی ژاپن در توکیو مخابره می‌کنند، متخصصین نیز این اطلاعات و سایر شواهد، از قبیل ارتفاع آب دریا، جذر و مد و غیره را مرتباً ثبت و تحلیل می‌نمایند.
همچنین برای این کار در آژانس پیشگیری از حوادث توکیو، چند گربه ماهی را نگهداری نموده و فعالیتهای آنها را مرتباً ثبت می‌نمایند، زیرا عقیده براین است که این ماهی‌ها قبل از وقوع زمین‌لرزه حرکات غیرعادی دارند.
در حال حاضر، علی‌رغم آمادگی فراوان ژاپن در مواجهه با زلزله، هنوز سئوالات فراوانی در پیش بینی قدرت و محل وقوع زمین‌لرزه در این کشور مطرح بوده و شاید بتوان گفت بشر در این خصوص در ابتدای کار است.
نکته مهم دیگر اینکه، مردم ژاپن هیچگاه زلزله‌های مهیب مکرر کشورشان از جمله زلزله سال 1923 کانتو و 1995 کوبه که در آن هزاران ژاپنی کشته شده اند را فراموش نمی‌کنند و این امر بهترین انگیزه برای آمادگی مردم این کشور است.
امروزه زلزله‌شناسان، معتقد هستند که یک پیش بینی دقیق زلزله، در صورتی می‌تواند با موفقیت همراه باشد که، کلیه شرایط فیزیکی پوسته‌زمین، قبل از وقوع زلزله مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد.
به طور کلی شواهدی نظیر بالا آمدگی پوسته، کاهش مقاومت الکتریکی خاک، افزایش تشعشعات رادون در آبهای زیرزمینی، تغییرات سرعت امواج ارتجاعی در منطقه‌ میان تراکم پوسته، تغییر وضعیت امواج مغناطیسی زمین و تغییر شکل سنگها ناشی از حالت اولیه‌ فشار تکتونیکی از جمله شواهد اصلی، جهت پیش بینی وقوع زلزله است.

تاریخ انتشار، تهران: ۰۸:۳۵ , ۱۳۸۹/۰۳/۱۶

وارطان داوتیان