وارطان داوتیان

اخبار خوبي درباره خزر در راه است/ خزر هر چند در گذشته شاهد توليد نفت و گاز بوده است اما هنوز ايران اقدامي در اين زمينه صورت نداده است/ حركت چراغ خاموش مسئولان در مورد خزر نمي‌تواند رسيدن به مقصدرا تضمين كند.

ایلنا- : بزودي خبرهاي جديدي از انعقاد قرارداد در خزر منتشر مي‌شود. مدير عامل شركت ملي نفت ايران ضمن اعلام مطلب فوق در گفت‌وگو با ايلنا افزود: مذاكراتي جهت انعقاد قرارداد با برخي شركت‌ها در خزر صورت گرفته است كه تا حصول نتيجه نهايي و انعقاد قرارداد جزييات آن منتشر نمي‌شود.

او با اشاره به اين‌كه انتشار جزييات در شرايط فعلي مي‌تواند روند مذاكرات را تحت تاثير قرار دهد تنها به گفتن اين نكته بسنده كرد كه اخبار خوبي در حوزه نفت در شمال كشور در راه است. هر چند مقامات ايران به كلي گويي در خصوص خزر بسنده مي‌كنند و حتي در سايت شركت نفت خزر آيكون ميزان ذخاير هيدروكربوري ايران غير فعال است و تنها اطلاعاتي درباره ميزان ذخاير ديگر كشورهاي همسايه در خزر يافت مي‌شود، اما همسايه‌هاي شمالي ايران به شدت سرگرم نشست و برخاست براي افزايش ميزان توليد نفت خود در اين ميدان هستند و طرح‌هاي متعددي را براي تبديل شدن به قطب انرژي پيگيري مي‌كنند. توليد منابع هيدروكربوري از خزر تنها در تكنولوژي و اكتشاف و ... خلاصه نمي‌شود.

شرايط جديدي كه در اين منطقه رخ داده است، الزامات سياسي را براي اين كشورها فراهم كرده است. در حالي عمليات توليد در بلوك‌هاي نفتي خزر در حال پيگيري است كه هنوز سهم كشورهاي ساحلي از اين دريا مشخص نشده است. گفته مي‌شود همسايگان ايران در خزر احتمالا دستيابي به توافق بر سر نحوه تقسيم اين دريا را بيش از گذشته مي‌دانند و از اين رو احتمال تحت فشار قرار گرفتن ايران براي پذيرش اين درخواست منتفي نيست. اما آيا عمر اطلاع از وجود منابع نفتي در خزر كوتاه است؟ اطلاعي به قدمت تاريخ اطلاع از وجود نفت و گاز طبیعی در منطقه خزر به زمان‌های باستان می‌رسد.

از 600 سال قبل از میلاد مسیح تا قرن دوازدهم، زرتشتی‌ها به باکو واقع در شبه جزیره آپشرون سفرمی‌کردند تا در معبد سوراخانی معبدی که «آتش جاودان» آن از سوخت گاز طبیعی تأمین می‌شد به عبادت بپردازند. شواهدی در دست است که نشان می‌دهد حتی در قرن دهم میلادی نیز نفت یک کالای تجاری بوده و در طی قرن سیزدهم به مقدار زیاد از باکو به مناطق دیگر صادر می‌شده است. مارکو پولو سیاح ونیزی قرن 13میلادی در توصیف خود از ارمنستان بزرگ به چشمه بزرگی اشاره می‌کند که چنان نفتی از آن خارج می‌شده که حمل آن به تعداد زیادی شتر نیاز داشته است.

استخراج صنعتی نفت از حوضه خزر از قرن نوزدهم آغاز شد، به طوری‌که بخش عمده نفت استخراجی دنیا را شامل می‌شد. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی هر یک از کشورها به طور مستقل اقدام به بهره‌برداری از منابع خود کردند و در پی آن تخمین‌های مختلفی از ذخایر نفت خزر ارائه شد. عده‌ای بر این عقیده‌اند که استحصال منابع نفتی در دریای خزر به صورت علمی از سال 1923 در خلیج باکو به وقوع پیوسته است. برخلاف این ادعا عده‌ای بهره‌برداری علمی و صنعتی از میدان نفتی " نفتیانه کانی " در سواحل باکو در سال 1949میلادی را شروع این نوع بهره‌برداری می‌دانند.

ايران نيز به تازگي از وجود منابع هيدوركربوري خود در خزر آگاه نشده است. دوره پادشاهي ناصرالدين شاه بود كه اولين امتياز نفت شمال واگذار شد. بهمن ماه 1284هجري شمسي اولين امتياز نفت شمال به امضاي ناصرالدين شاه رسيد. به موجب آن فرمان اجازه استخراج نفت در محال ثلاثه تنکابن و کجور و کلارستاق (مازندران) به "محمد ولیخان خلعتبری" که در آن ایام لقب نصرالسلطنه را داشت و بعدها القاب سپهدار و سپهسالار اعظم به او داده شد، واگذار شد.

"آکاکی مددویچ خوشتاریا" تبعه روس و اهل گرجستان که مدت‌ها بود که در ایران به سر می‌برد و با اکثر رجال و اشراف و سیاستمداران و بازرگانان ایران دوستی داشت درصدد بر آمد تا فرمان محمد ولیخان خلعتبری را برای استخراج نفت به دست آورد. این عنصر مرموز که خود را سرمایه‌دار بزرگی معرفی می‌کرد، ولی در واقع مأمور و عامل بانک استقراضی روس در ایران بود، در تاریخ 27 ژانویه 1916 م. (1294 ه.ش.) قراردادی با محمد ولیخان خلعتبری سپهسالار اعظم منعقد كرد که به موجب آن بهره‌برداری و استخراج نفت در مناطق ثلاثه مذکور به مدت 99 سال به خوشتاریا واگذار شد.

در همان سال 1916محمد ولیخان خلعتبری نخست وزیر و " وثوق الدوله " وزیر خارجه بود و در غیاب مجلس شورای ملی دولت وقت تحت فشار دولت تزاری روس که ارتش آن سرتاسر شمال ایران را اشغال کرده بود امتیازی به خوشتاریا برای استخراج نفت شمال ( گیلان ، مازندران و استر آباد ) برای مدت 70 سال داد. به هر حال با وقوع انقلاب روسيه اين كشور نتوانست اهداف خود را در شمال ايران محقق كند هر چند كه توفيقي نيز در چاه‌هاي احداثي در منطقه ساري به دست نياورد. شايد اگر انقلاب روسيه به وقوع نمي‌پيوست روس‌ها نيز مي‌توانستند مثل انگليسي‌ها در جنوب ايران پشتكار بيتشري از خود نشان دهند اما وقتي همه چيز از دست رفته بود روس‌ها توانستند با چرب زباني امتياز نفت خود را به انگليسي‌ها بفروشند و كاغذ سوخته قرارداد را با يكصد هزار ليره تاخت بزنند. اين قرارداد به هر حال از سوي دولت ايران مورد قبول واقع نشد و انگليسي‌ها نيز طرفي نبستند.

پس از پايان جنگ جهاني دوم روس‌ها با فشار به ايران خواستار دريافت امتياز نفت شمال بودند. در همين دوره از خروج تيروهاي نظامي‌شان از ايران خودداري مي‌كردند. فشارهاي شوروي به انعقاد قراداد قوام – سادچيكف منجر شد اما دومين تلاش شوروي براي دريافت امتياز نفت شمال نيز بي‌نتيجه ماند. ايران آن سال‌ها دستخوش التهابات متعدد بود. نيروي سوم يعني آمريكا نيز براي دريافت امتياز نفت شمال پا به ميدان گذاشته بود اما بالاخره همه امتيازها مسكوت ماند تا اين كه 105 سال پس از واگذاري امتياز نفت شمال به روسيه ايران هنوز توليدي در خزر نداشته باشد. 5 ضلعي انرژي درحال حاضر جنوب ايران قطب توليد نفت و گاز كشور است و خزر هر چند در گذشته شاهد توليد نفت و گاز از سوي كشورهاي آسياي ميانه بوده است اما هنوز ايران اقدامي در اين زمينه صورت نداده است.

با فروپاشي اتحاد جماهير شوروي در سال 1990 كشورهاي حاشيه درياي خزر هر كدام مستقل از يكديگر نسبت به توليد نفت و گاز اقدام كردند. ايران، روسيه، تركمنستان، قزاقستان و آذربايجان 5 كشور ساحلي درياي خزر محسوب مي‌شوند كه هر كدام سهمي از اين دريا دارا هستند. حوضه دریای خزر از نظر ذخایر نفت و گاز به سه حوضه خزر شمالی، خزر میانی و خزر جنوبی تفکیک می‌شود. لایه‌های نفت خیز در حوضه هیدروکربنی خزر شمالی به دو قسمت لایه های زیر سری نمکی ( شامل رسوبات دوران اول) و لایه‌های روی سری نمکی تقسیم می‌شوند. این رسوبات شامل سنگ‌های تخریبی و کربناته هستند.

بیشتر ذخایر هیدروکربنی خزر شمالی مرتبط با لایه‌های کربناته کربنیفر از دوران اول است که حوضه گازی آستراخان، تنگیز و تاجیک علی از نمونه‌های بارز آن است. لایه‌های رسوبی روی سری نمکی در این حوضه فاقد منابع عمده نفت و گاز هستند و عمدتاً در دوران دوم تشکیل شده‌اند. حوضه هیدروکربنی خزر میانی شامل نواحی چندگانه‌ای است که بیشتر آنها ادامه حوضه‌های نفتی واقع در خشکی هستند. عمده منابع شناخته شده هیدروکربنی دریای خزر در بخش جنوبی آن واقع شده‌است.

این حوضه را می‌توان به پنج ناحیه بزرگ آبشوران، بالخان، آبشوران، آبشوران­انزلی، باختر ترکمنستان و ناحیه عمیق خزر تقسیم نمود. لایه‌های هیدروکربنی در خزر میانی و شمالی در طیف گسترده رسوبی از دوران اول تا دوران سوم قرار می‌گیرند، اما ذخایرهیدروکربنی خزر جنوبی عمدتاً مربوط به پلیوسن میانی است که مربوط به یک دوره 10میلیون ساله است. در این زمان تشکیل نفت همراه با نرخ رسوب‌گذاری بالا و فعالیت تکتولوژیکی شدید بوده که امکان حفظ مواد آلی و تغییر شکل آنها به نفت و گاز را فراهم آورده است.

وضعيت توليد نفت همسايه‌هاي شمالي میزان تولید کشورهای آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان براساس اطلاعات آژانس بین‌المللی انرژی در سال 2009 میلادی از حدود 2076هزار بشکه درروز در سال‌های 2010 و 2020 به ترتیب به حدود 3193 و 5385 هزار بشکه در روز خواهد رسید. با توجه به مطالعات و پیش‌بینی‌هایی که موسسه مطالعات انرژی آمریکا بر روند تولید، مصرف و صادرات نفت کشورهای یاد شده انجام داده است، تا سال 2020میلادی کل نفت صادراتی از ذخایر این کشورها معادل 3315 هزار بشکه در روز خواهد بود. از طرفی، میزان ظرفیت خطوط انتقال نفت این منطقه در سال‌های 2010 تا 2020 میلادی در مجموع به حدود 4200 تا 4600 هزار بشکه در روز خواهد رسید. اين آمار بدون احتساب خطوط لوله نکا-تهران و خطوط لوله احتمالی نکا-جاسک و خط لوله KCTS قزاقستان محاسبه شده است.

بر اساس آمار شرکت BP میزان ذخایر نفتی به اثبات رسیده ترکمنستان 0.6میلیارد بشکه و ذخایر احتمالی آن 38 میلیاردبشکه و میزان ذخایر گاز طبیعی به اثبات رسیده و احتمالی آن به ترتیب 94.2و 159 تریلیون فوت مکعب تخمین زده شده است. در سال 2008 تولید نفت ترکمنستان حدود 205 هزار بشکه در روز و مصرف آن 123 هزار بشکه در روز و میزان صادرات نفت آن 82 هزار بشکه در روز و میزان تولید، مصرف و صادرات گاز طبیعی این کشور به ترتیب 66.1، 19 و 47.1 میلیارد متر مکعب در سال بوده است. میزان ذخایر اثبات شده نفت خام روسيه در حوضه دریای خرز نيز 0.3میلیارد بشکه و ذخایر نفت احتمالی آن 7 میلیارد بشکه برآورد شده است.

هر چند تاکنون نفتی از ذخایر آن استخراج نشده است، اما طبق پیش بینی شرکت BP و اداره اطلاعات انرژی امریکا (EIA) در سال2010 میلادی تولید نفت آن از حوضه خزر به 200 هزار بشکه در روز خواهد رسید. این کشور به عنوان شریک اصلی انرژی بسیاری از کشورهای حاشیه خزر شناخته شده و از مهمترین صادرکنندگان نفت غیر اوپک است، ولی تا کنون موفق به کشف ذخایر گازی در حوضه خزر نشده است. بررسي‌ها نشان مي‌دهد ميزان ذخاير آذربایجان 7 میلیارد بشکه و ذخایر احتمالی آن 32 میلیارد بشکه و میزان ذخایر گاز طبیعی به اثبات رسیده و احتمالی آن به ترتیب 45.13و 35 تریلیون فوت مکعب است. در سال 2008 تولید نفت آذربایجان حدود 914 هزار بشکه در روز و مصرف آن 71 هزار بشکه در روز و صادرات نفت آن 843 هزار بشکه در روز و میزان تولید، مصرف و صادرات خالص گاز طبیعی این کشور به ترتیب 14.7، 9.3، 5.4میلیارد متر مکعب در سال بوده است.

در آخر میزان ذخایر نفتی به اثبات رسیده قزاقستان 39.8میلیارد بشکه و ذخایر احتمالی آن 92 میلیارد بشکه و ذخایر گاز طبیعی به اثبات رسیده و احتمالی آن به ترتیب 67.2و 88 تریلیون فوت مکعب تخمین زده شده است. در سال 2008 تولید نفت قزاقستان حدود 1.55میلیون بشکه در روز، مصرف آن 229 هزار بشکه در روز و ظرفیت صادرات نفت آن 1325 هزار بشکه در روز و میزان تولید، مصرف و صادرات گاز طبیعی این کشور به ترتیب 30.2، 20.6، 9.6 میلیارد متر مکعب در سال 2008 بوده است. آمارهاي ارائه شده نشان مي‌دهد از 5 كشور حاشيه درياي خزر تنها ايران و روسيه موفق به توليدنفت در خزر نشده‌اند.

ايران طي سال‌هاي اخير اقداماتي را در اين زمينه صورت داده است از جمله استقرار دكلنيمه شناور ايران – البرز، اما بدون ترديد ايران در حالي در ابتداي راه است كه همسايگان ايران توانسته‌اند با دستيابي به آخرين تكنولوژي‌ها و انعقاد قرارداد با برخي شركت‌هاي خارجي به روياي خود براي تبديل شده به قطب انرژي جامه عمل بپوشانند. زمان زيادي باقي نيست تا ايران از همسايگان شمالي عقب بيفتد. همان طور كه پارس جنوبي اولويت اصلي كشور در حال حاضر است خزر نيز بايد در محاسبات و مناسبات در اولويت قرار گيرد. بدون ترديد حركت چراغ خاموش مسئولان در مورد خزر نمي‌تواند رسيدن به مقصدرا تضمين كند. بايد اندكي نور به خزر تابيده شود.